कॅच देम यंग.......

तुम्ही ती जाहिरात पाहिलीत?....एक छोटीशी "स्मार्ट'मुलगी सांगते...""ये वॉल चॉकलेटी है..क्‍यूंकी हमे चॉकलेट पसंद है...मुरब्बा नहीं !!'' किंवा मग "दाग अच्छे हैं' नाहीतर मग बॅंकेत आपली छोटीशी पिगीबॅंक विश्‍वासाने सोपवणारा तो लहान मुलगा आठवतो..?? उत्पादनं वेगवेगळी आहेत....पण टार्गेट एकच...लहान मुलं! टार्गेट म्हणजे - एकदा का लहान मुलांच्या डोक्‍यात जाहिरात बसली...की जाहिरात कंपन्यांचं काम फत्ते! मोठ्या माणसांना एखादी वस्तू विकणं किंवा एखादी गोष्ट पटवून देणं जितकं कठीण तितकंच त्यांच्याकडे हीच गोष्ट घरातल्या लहान मुलांमार्फत पोचवणं सोप्प! कारण...लहान मुलांकडील हट्ट करण्याचा "हुकमी' पत्ता! खरंतर कोणतीही गोष्ट विकत घेण्याची "पर्चेसिंग पॉवर' असते घरातल्या मोठ्या म्हणजेच कमावत्या व्यक्तींच्या हातात. मात्र कोणती वस्तू विकत घ्यायची हे सांगणारा रिमोट कन्ट्रोल मात्र घरातल्या सगळ्यात लहान मंडळींच्या हातात असतो. अगदी शाळेच्या वॉटरबॅगवर "बेब्लेड' हवं का "पोकेमॉन' हे ठरवण्यापासून ते पार बाबाची बाईक कोणती असावी, आईने कोणत्या स्टाईलचे कपडे घालावे,ते अगदी घराच्या भिंतीचा रंग ठरवण्यापर्यंत...कुठली वस्तू कोणत्या प्रकारात उपलब्ध आहे हे या मंडळींनी आधीच पाहिलेलं असतं. आणि आपण काय घ्यायचं याचाही जवळपास निर्णय झालेला असतो. ही माहिती मिळते कुठे? तर टीव्ही आहेच. शिवाय मित्रमंडळींकडे काय आहे हे पाहून आपल्याकडे काय असायला हवं हे ठरवलं जातं...मूल थोडं मोठं असेल तर मग "इंटरनेट सॅव्ही' असण्याचा फायदा होतो. ही गोष्ट जाहिरात कंपन्यांनी फार पूर्वीच हेरली...आणि जाहिरातीत काम करणारेही लहान मूल असेल तर ती जाहिरात लहानांच्याच नाही तर सगळ्यांच्याच लक्षात राहते हेही लक्षात आलं. (आठवा - ""राहुल पानी चला जायेगा''....) जाहिरात क्षेत्रातील एका आंतरराष्ट्रीय कंपनीच्या पाहणीनुसार साधारणपणे दोन वर्षांच्या बाळाला एखादा लोगो, ब्रॅण्ड वा चित्र ओळखता येते. तीन ते पाच वयोगटातील मुलं आपल्याला हीच गोष्ट हवी याचा हट्ट करू शकतात तर 5 वर्षांपेक्षा मोठी मुलं आपल्याला ही गोष्ट का हवी याची तर्कशुद्ध कारणं देऊ शकतात (मस्का!). माझ्या मित्रांकडे आहे, माझा आवडता खेळाडू जाहिरातीत आहे, ही सध्याची स्टाईल आहे..ही कारणं काहीही असोत पण ती पालकांना पटवून देण्याची ताकद या मुलांमध्ये असते आणि म्हणूनच उत्पादनांसाठी जाहिरात करताना लहान मुलांचा "ग्राहक' म्हणून विचार केला जातो. काही पालक आपल्या मुलाचा हट्ट मोडून काढण्यात यशस्वी झाले तरी यात कंपन्यांचा तोटा काहीच नसतो. कारण हट्ट आता पूर्ण झाला नसला तरी एक "प्रॉस्पेक्‍टिव्ह बायर' निर्माण करण्यात उत्पादक - जाहिरात कंपनीला यश आलेलं असतं. लहान मुलांसाठीच्याच वस्तूंबाबत बोलायचं झालं तर आपल्या आवडी-निवडी, मागण्या स्पष्टपणे मांडण्यात आजची पिढी आघाडीवर आहे. म्हणजे "मला नवा टी-शर्ट पाहिजे' अशी मागणी न होता मला "स्पायडरमॅन'चा टी-शर्ट पाहिजे अशी मागणी होते. एखाद्या बेब्लेडची मागणी न होता बेब्लेड आणि स्टेडियम हवं असतं...एकूणच उत्पादनं या मुलांच्या संपूर्ण आयुष्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. म्हणजे एखादं लहान मूल झोपेतून उठतं तेव्हा नाईटड्रेसवर कार्टून असतात, दात घासायला कोणत्यातरी कंपनीचा खास "किडी' ब्रश असतो, आंघोळीच्या साबणाला पण कार्टूनचा आकार असतो, शॅम्पू तुमच्या डोळ्यांतून पाणी काढणार नाही याची हमी जाहिरातीने दिलेली असते, स्मार्ट बनवणाऱ्य्‌ा "कॉर्नफ्लेक्‍स' चा ब्रेकफास्ट, शाळेत जातानाची बॅग पुन्हा कोणत्यातरी सुपरहिरोची असते, वॉटरबॉलच्या जागी खेळाडूंसारखा स्टायलिश "सिपर' असतो, डब्यामध्ये "ब्रॅण्डेड' वेफर्स, संध्याकाळी खेळताना कोणत्यातरी हिरो किंवा हिरोईनसारखी स्टाईल असते आणि डिस्नेचे वा तत्सम वॉलपेपर पाहत रात्री झोप लागते...प्रत्येक प्रक्रियेत कोणते ना कोणते उत्पादन महत्त्वाचे! आणि म्हणूनच हे बाल ग्राहकही महत्त्वाचे. म्हणून तर आज बाजारात लहान मुलांसाठीची खास उत्पादने मोठ्या संख्येत आहेतच पण सामान्य उत्पादनांमध्येही लहान मुलांसाठी वेगणी श्रेणी असते. हे सगळं लक्षात घेऊन मग कंपन्या आपल्या वस्तूंची जाहिरात करताना बाल ग्राहकांना मान देतात. वस्तू लहानांसाठी, मोठ्यांसाठी का कुटुंबाच्या वापराची ही बाब वेगळी. म्हणूनच मग "मॅकडॉनल्ड' सारख्या फास्ट फूड कंपनीकडे इतका मोठा मेन्यू असताना मुख्यत्वे जाहिरात होते ती "हॅप्पी मील' आणि त्याबरोबर मिळणाऱ्य्‌ा खेळण्याची ! म्हणजे मग बाहेर खायला जायचं ठरल्यावर मुलांकडून हट्ट होतो तो मॅकडॉनल्डमध्ये जायचा....किंवा मग खरेदीसाठी अजिबात कुरकुर न करता यायची तयारी असते कारण त्या मॉलमध्ये हेच रेस्टॉरंट असतं. अगदी डेम्लर-क्रायस्लर पासून ते निस्सान-शेवर्ले पर्यंतच्या मोटार कंपन्यांनीही लहान मुलांना दुर्लक्षित न करता वेगवेगळ्या प्रकारे त्यांना आपल्या गाड्यांविषयी माहिती देण्याची पद्धत अवलंबली आहे. ग्राहक म्हणून मुलांचा विचार करताना कंपन्यांकडून तीन मार्गांनी हा विचार होतो. पहिला मार्ग म्हणजे मुलांकडून स्वतः केला जाणारा खर्च. आपल्याकडे हा बहुतेकदा पॉकेटमनीतून येणाराच असला तरी परदेशात मात्र पॉकेटमनीसोबत मुलं स्वतः काही पैसे मिळवत असल्याने ही बाब महत्त्वाची ठरते. आई-बाबा खर्च करत असताना खर्च कुठे करायचा ते ठरवण्याची दिशा वा मुलांची निर्णयक्षमता ही दुसरी बाब. तिसरी आणि सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे याचा भविष्यात होणारा परिणाम. लहान वयातच तयार होणारी मतं आणि ब्रॅण्ड लॉयल्टी ही भविष्यात निर्णय घेताना खूप महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यामुळे लहान मुलांवरच आपल्या उत्पादनांचा "इम्पॅक्‍ट' तयार करण्याकडे जाहिरातदारांचा कल असतो. लहानपणापासून असा "घडवण्यात' आलेला ग्राहक मोठा झाल्यावर दुसरी जाहिरात पाहून त्या उत्पादनांकडे वळण्याचा धोका कमी असतो. त्यामुळे सध्या जवळपास 70 टक्के जाहिराती या लहान मुलांना समोर ठेवून तयार करण्यात येतात. जाहिरातीत दाखवण्यात येणारी प्रत्येक गोष्ट चांगली का वाईट हे प्रत्येक वेळी मूल ठरवू शकत नाही. साधारण नऊ-दहा वर्षांपर्यंतचं मूल त्या जाहिरातीवर विचार करतं. पण त्यापेक्षा लहान मुलांसाठी दिसणारी प्रत्येक गोष्ट खरी भासणारी असते. अशावेळी ती गोष्ट हातात पडल्यावर मोठा अपेक्षाभंग होण्याची शक्‍यताच जास्त असते. अशावेळी मग पैसे फुकट गेले म्हणून त्या लहानग्यावर न चिडता असं पुन्हा होणार नाही याची काळजी कशी घ्यावी हे पालकांनी लक्षात आणून देणं महत्त्वाचं ठरतं. हा एक अनुभव नीट हाताळून मुलांची निर्णयक्षमता, योग्य-अयोग्याचा विचार करण्याची प्रक्रिया विकसित करता येते. जाहिरात पाहून होणाऱ्या मागण्यांना नियंत्रण घालतानाच ते का ? हे समजवणं महत्त्वाचं आहे. एखादी वस्तू घेताना ती किती महत्त्वाची आहे, तिची किंमत किती, वस्तू खरंच वापरली जाणार का? हे सगळं जाहिरात सांगणार नाही. ते पालकांनीच समजवायला हवं. सगळ्याच जाहिराती वाईटच असतात असं नाही. (पूरबसे सूर्य उगा - राष्ट्रीय साक्षरता मिशन) पण चांगलं काय हे लहानांनाही ओळखता येणं महत्त्वाचं आहे. उत्पादक आणि जाहिरात कंपन्या मुलांमधला ग्राहकच घडवत असतात. अशावेळी मुलांचे सारे हट्ट पुरवण्याच्या नादात मुलांमधून सुजाण नागरिक आपल्याला घडवायचाय हे पालकांनी विसरायला नको. सो...."कॅच देम यंग!'